ดอกบานไม่รู้โรย

ลักษณะของบานไม่รู้โรย

• ต้นบานไม่รู้โรย เชื่อว่ามีถิ่นกำเนิดในเขตร้อนของทวีปอเมริกากลางและอเมริกาใต้[9] บ้างก็ว่ามีถิ่นกำเนิดในเอเชีย ออสเตรเลีย ยุโรป และในอเมริกา[7] โดยจัดเป็นไม้ล้มลุกขนาดเล็กมีอายุประมาณ 1 ปี มีความสูงของต้นประมาณ 50 เซนติเมตร แตกกิ่งก้านบริเวณยอดต้น กิ่งก้านเป็นเหลี่ยมและมีร่อง ลำต้นอ่อนมีขนสีขาวปกคลุม ตามข้อต้นพองออกเล็กน้อย ข้อต้นเป็นสีแดง แต่บางต้นข้อต้นก็เป็นสีเขียว นิยมขยายพันธุ์ด้วยวิธีการเพาะเมล็ด แม้เมล็ดที่ร่วงหล่นลงใต้ต้นก็ยังสามารถนำไปปลูกเป็นต้นใหม่ได้โดยไม่ต้องเพาะ โดยให้ปลูกไว้กลางแจ้งที่ได้รับแสงแดดแบบเต็มที่ และสามารถปลูกในดินชนิดใดก็ได้ แต่ควรเติมปุ๋ยคอกหรือปุ๋ยผสมลงไปในดินก่อนปลูก ส่วนการรดน้ำก็ให้รดตามความจำเป็น เพราะพรรณไม้ชนิดนี้จะทนแล้งได้ดีกว่าแฉะ จึงไม่จำเป็นต้องรดน้ำทุกวันจนน้ำท่วมขัง เพราะจะทำให้ต้นเน่าตายได้[1],[2],[3],[7] โดยสายพันธุ์ที่นิยมใช้ปลูกมีอยู่ด้วยกัน 2 สายพันธุ์ คือ พันธุ์ Tall Mixture (เป็นพันธุ์ต้นสูง มีความสูงของพุ่มประมาณ 18 นิ้ว มีทั้งสีขาวและสีแดงอมม่วง) และพันธุ์ Buddy (พุ่มสูงเพียง 9 นิ้ว ดอกเป็นสีแดงอมม่วง เหมาะที่จะนำมาปลูกเป็นกลุ่มก้อนเพื่อประดับอาคารหรือปลูกเป็นพืชคลุมดิน)[7]

• ใบบานไม่รู้โรย ใบเป็นใบเดี่ยว ออกตรงข้ามกัน ลักษณะของใบเป็นรูปรี ปลายใบแหลม โคนใบสอบ สวนขอบใบเรียบ ใบมีขนาดกว้างประมาณ 2-4 เซนติเมตร และยาวประมาณ 5-10 เซนติเมตร หลังใบและท้องใบมีขนสีขาว เนื้อใบมีลักษณะนิ่ม ก้านใบสั้น ยาวประมาณ 1 เซนติเมตร และมีขนสีขาว[1],[3]

• ดอกบานไม่รู้โรย ออกดอกเป็นกระจุกทรงกลมบริเวณปลายกิ่ง มีดอกย่อยอัดกันแน่น แต่ละช่อดอกจะมีดอกย่อยประมาณ 2-3 ดอก ลักษณะของดอกเป็นรูปทรงกลมขนาดเท่าผลพุทรา ดอกเป็นสีขาว สีแดงแก่ สีม่วง หรือสีชมพูอ่อน (แต่จะใช้ดอกขาวมาเป็นยา เพราะสีขาวเป็นสีที่บริสุทธิ์ เมื่อนำมาทำยาแล้วจะไม่มีสีอะไรมาเจือปน) มีลักษณะแข็ง กลีบดอกมีขนาดเล็กเรียงซ้อนกันเป็นชั้น ๆ ทั้งดอก ปลายกลีบแหลมคล้ายขนแข็ง ๆ และมีใบประดับหรือกลีบเลี้ยงดอกเป็นสีเขียว มีอยู่ด้วยกัน 2 กลีบ เมื่อดอกบานเต็มที่จะมีขนาดกว้างประมาณ 1.5-2 เซนติเมตร อีกทั้งกลีบดอกยังไม่หลุดร่วงได้ง่าย แม้ว่าดอกจะแก่หรือแห้งแล้วก็ตาม จึงเป็นที่มาของชื่อ “บานไม่รู้โรย“[1],[2],[8]

• ผลบานไม่รู้โรย ผลเป็นผลแห้ง เป็นกระเปาะ ลักษณะเป็นรูปทรงกลมหรือเป็นรูปไข่แกมรูปขอบขนาน มีขนาดประมาณ 2.5 มิลลิเมตร ภายในมีเมล็ดสีน้ำตาลอ่อน เมล็ดมีลักษณะแบนหรือเป็นรูปไข่[1],[8]

สรรพคุณของบานไม่รู้โรย

1. ทั้งต้นและรากมีรสเย็นขื่น นำมาต้มกับน้ำดื่มเป็นยาแก้กษัย (ทั้งต้นและราก)[1],[2]
2. ดอกและต้นมีรสหวาน ขื่น ชุ่ม เป็นยาสุขุม ออกฤทธิ์ต่อปอดและตับ ใช้เป็นยาแก้ตับร้อน หรือธาตุไฟเข้าตับ ช่วยแก้ตาเจ็บ ตามัว อันเนื่องจากธาตุไฟเข้าตับ (ต้น,ดอก)[3]
3. ใช้แก้เด็กตัวร้อนตาเจ็บ ด้วยการใช้ดอกสดประมาณ 10-14 ดอก นำมาต้มกับน้ำรับประทาน หรือใช้ผสมกับฟังเชื่อมแห้ง นำมาต้มกับน้ำรับประทานเป็นยา (ดอก)[4]
4. ช่วยแก้อาการปวดศีรษะ แก้ลมขึ้นศีรษะ ทำให้เวียนศีรษะ ด้วยการใช้ดอก 10 กรัม และหญ้าแซ่ม้า 20 กรัม นำมาต้มกับน้ำรับประทาน (ดอก)[3],[4]
5. ใช้แก้เด็กเป็นโรคลมชัก ด้วยการใช้ดอก 10 ดอก ผสมกับตั๊กแตนแห้ง 7 ตัว (Oxya chinensis thumb.) นำมาตุ๋นเป็นยารับประทาน (ดอก)[4]
6. ช่วยแก้อาการไอ (ทั้งต้นและราก[2], ดอก[4]) แก้อาการไอเป็นเลือด เลือดออกตามทวารทั้งเก้า (ดอกและต้น,ทั้งห้าส่วน)[3],[9] แก้ไอกรน (ดอก)[4]
7. ใช้แก้หืดหอบ ไอหืด ไอหอบ หลอดลมอักเสบ ด้วยการใช้ดอกแห้งประมาณ 10-15 กรัม นำมาต้มกับน้ำรับประทาน หรือจะใช้ดอก 10 ดอก นำมาต้มผสมกับเหล้าเล็กน้อย ใช้ดื่มวันละ 3 ครั้ง หรือให้ใช้สารที่สกัดได้จากดอกทำเป็นยาฉีด โดยใช้ครั้งละ 0.3 ซีซี ถ้าหากมีเสมหะมาก ให้เพิ่มปริมาณได้อีกตามที่แพทย์สั่ง (ดอก)[3],[4]
8. ช่วยขับเสมหะ (ดอก)[3]
9. ช่วยรักษาโรควัณโรคในปอด (ดอก)[3]
10. ช่วยรักษาโรคบิด (ทั้งต้นและราก,ดอก)[2],[3],[4] ช่วยแก้บิดมูก ให้ใช้ดอก 10 ดอก นำมาต้มกับน้ำผสมกับเหล้าเล็กน้อย ใช้ดื่มเป็นยา (ดอก)[4]
11. ทั้งต้นและราก นำมาต้มกับน้ำกินเป็นยาขับปัสสาวะ ขับนิ่วในทางเดินปัสสาวะ แก้โรคทางเดินปัสสาวะ (ทั้งต้นและราก,ดอก)[1],[2],[3],[4]
12. ช่วยแก้ปัสสาวะขัด ปัสสาวะกะปริบกะปรอย ด้วยการใช้ดอก 10 กรัม นำมาต้มกับน้ำรับประทานบ่อย ๆ (ดอก)[3],[4]
13. ทั้งต้นและรากนำมาต้มกับน้ำกินเป็นยาแก้กามโรค แก้หนองใน (ทั้งต้นและราก)[1],[2],[3]
14. ทั้งต้นและราก ต้มกับน้ำกินเป็นยาแก้มุตกิดหรือกขาว ช่วยขับระดูขาวของสตรี ช่วยขับระดูขาวให้แห้ง (ทั้งต้นและราก)[1],[2],[3]
15. ดอกใช้เป็นยาบำรุงตับ (ดอก)[4]
16. รากมีสรรพคุณเป็นยาแก้พิษต่าง ๆ (ราก)[4]
17. ดอกใช้เป็นยารักษาแผลผื่นคัน ใช้รักษาฝีประคำร้อย (ดอก)[4]
18. ใช้ต้นสด กะปริมาณตามความเหมาะสม ใช้ภายนอกนำมาตำใช้พอกเป็นยาแก้ฝีหนอง (ต้น)[3]
19. ตำรับยารักษามะเร็ง ระบุให้ใช้ บานไม่รู้โรยดอกขาวทั้งห้าส่วน จำนวน 4 บาท, ขมิ้นอ้อย 4 บาท, ข้าวเย็นเหนือ 4 บาท, ข้าวเย็นใต้ 4 บาท, ชุมเห็ดเทศทั้งห้า 4 บาท, ทองพันชั่งทั้งห้าส่วน 4 บาท, ยาดำ 5 บาท, และฟ้าทะลายโจร 20 บาท นำมาต้มรับประทานหลังอาหารวันละ 1 ครั้ง (ทั้งห้าส่วน)[11]
20. ตำรับยารักษามะเร็งมดลูกและมุตกิดระดูเสียของสตรี ระบุว่าให้ใช้ บานไม่รู้โยดอกขาว บานไม่รู้โรยดอกแดง แก่นฝาง รากมะละกอ รากเข็มแดง เถาอีปล้อง เถามวก หญ้าไซ อย่างละ 3 บาท และสารส้มอีก 2 สลึง นำมาต้มกินเป็นยาก่อนอาหารเช้าและเย็น ครั้งละ 1 ถ้วย หรืออีกตำรับยารักษามะเร็งมดลูก ระบุว่าให้ใช้ บานไม่รู้โรยดอกขาว และบานไม่รู้โรยดอกแดง กระดูกกูรำ ก้องแกลบ ขันทองพยาบาท งวงตาล เถาวัลย์เปรียง รากกล้วยตีบ รากกำจาย รากผักหนาม รากหนอนตายอยาก สารส้ม ดินประสิว อย่างละ 1 บาท และข้าวเย็นเหนือ ข้าวเย็นใต้ อย่างละ 10 บาท นำมาต้มกินเป็นยาเช้าและเย็น ครั้งละ 1 ถ้วยชา (ดอก)[11]
21. ตำรับยากระทุ่งไข้แก้เหือดหัดในเด็ก ระบุว่าให้ใช้ ต้นบานไม่รู้โรยดอกขาว ผลประคำดีควาย เปลือกทองหลางใบมน รากก้างเปลา รากฟักเขียว รากไมยราบ ย่านาง หัวคล้า หัวปรง และหัวว่าวใหญ่ อย่างละเท่ากัน นำมาต้มกินเป็นยาเช้าเย็น จะช่วยกระทุ้งพิษ ดับพิษห้ามกำเริบ แล้วจึงค่อยกินยาแก้ไข้ต่อไป (ต้น)[12]
22. ตำรับยาแก้มดลูกเคลื่อนหรือกะบังลมเคลื่อน ระบุว่าให้ใช้ รากและต้นของบานไม่รู้โรย โคกกระสุน โคกกระออม รากพุมเรียง รากมะดัน รากขนุนละมุด และใบหนาด หนังอย่างละ 4 บาท นำทั้งหมดมาใส่ในหม้อต้ม ต้มกินเป็นยาก่อนอาหารเช้าและเย็น ครั้งละ 1 ถ้วยชา โดยให้รับประทานติดต่อกัน 15 วัน มดลูกหรือกะบังลมจะหดกลับเข้าสู่ที่ตั้งตามธรรมชาติ (รากและต้น)[12]

วิธีใช้สมุนไพรบานไม่รู้โรย

• การนำดอกมาใช้เป็นยา ให้เลือกดอกแก่ แล้วนำไปตากให้แห้ง และเอาก้านดอกออก เก็บดอกไว้ใช้เป็นยา[4]
• หรือจะนำดอกมาล้างให้สะอาด นำไปตากให้แห้ง แล้วนำมาคั่วหรืออบให้แห้ง เก็บไว้ในขวดให้มิดชิดและปิดฝาให้แน่น[5]
• สำหรับวิธีการใช้ ให้นำดอกประมาณ 1-2 ดอก มาใส่ในแก้วน้ำ แล้วเทน้ำร้อนที่เดือดแล้วลงไป ทิ้งไว้ให้ตัวยาละลายออกมาประมาณ 15-20 นาที แล้วค่อยดื่ม หรือจะใช้วิธีการต้มเดือดก็ได้ จะช่วยแก้อาการปวดศีรษะ แก้ตาเจ็บ แก้อาการไอ ช่วยระงับหอบหืด บำรุงตับ แก้บิด แผลผื่นคัน และฝีประคำร้อยได้[5]

ข้อมูลทางเภสัชวิทยาของบานไม่รู้โรย

• ดอกบานไม่รู้โรยพบว่ามีสาร Gomphrenin I, II, III, V, VI, Amaranthin, Isoamaranthin และในเมล็ดยังพบน้ำมันอีกด้วย[3]

ประโยชน์ของบานไม่รู้โรย

1. นอกจากจะใช้เป็นยาสมุนไพรแล้ว ชาวเกาะมอลัคคัส ในหมู่เกาะชวา ยังใช้บานไม่รู้โรยมารับประทานเป็นอาหารจำพวกผักชนิดหนึ่งอีกด้วย[2]
2. ดอกสามารถนำมาใช้ทำเป็นดอกไม้ประดิษฐ์ ทำบุหงา ร้อยพวงมาลัย ร้อยอุบะ ใช้จัดเป็นพานพุ่ม ทำเป็นดอกไม้แห้งเพื่อใช้ในงานอุตสาหกรรม ทำเป็นสินค้าส่งออกได้ หรือนำมาใช้ในงานพิธีกรรมต่าง ๆ สามารถใช้ได้กระทั่งงานมงคลจนกระทั่งงานศพ[6],[7]
3. พรรณไม้ชนิดนี้เป็นที่นิยมใช้ปลูกเป็นไม้ประดับกันทั่วไป เนื่องจากสีสันของดอกมีความสวยงาม ปลูกเลี้ยงได้ง่าย และสามารถตัดแต่งเป็นทรงพุ่มได้ โดยนิยมนำมาปลูกประดับตามบ้าน ตามสวน ริมทางเดิน ริมถนน หรือใช้ปลูกตามริมทะเล[2],[4],[7],[8]
4. บานไม่รู้โรยเป็นไม้มงคลนาม มีความเชื่อว่าหากนำมาปลูกไว้ในบริเวณบ้าน จะช่วยเสริมดวงในเรื่องของความรักความผูกพันของคู่สามีภรรยา ทำให้มีความรักที่มั่นคงและยั่งยืน ปราศจากความโรยราและไม่ผันแปรตลอดไป[10]